ATEX Belgesi Nedir? Adım Adım Sertifika Alım Süreci ve Gereklilikler

ATEX, Fransızca “Atmosphères Explosibles” ifadesinin kısaltması olup patlayıcı ortamlarda kullanılan ekipmanlar için güvenlik şartlarını belirleyen bir Avrupa Birliği direktifidir​. Üreticileri bu direktife göre ürünlerinin test ve güvenlik şartlarını sağlamaları beklenmektedir.

Atex belgesinin temel amacı, patlayıcı gaz, buhar veya toz içeren ortamlarda çalışan cihazların güvenliğini sağlamaktır. Patlayıcı bir atmosfer, havada askıda kalan yanıcı gazlar, buharlar, sisler veya tozların bulunduğu ortam demektir ve uygun önlemler alınmazsa bu ortamdaki cihazlar kazara bu karışımı tutuşturup patlamaya yol açabilir​. Bu durumunda ürettiğiniz ürünün ortamda vereceği reaksiyon çok kritiktir.

ATEX direktifi, işte bu riski önlemek için gereken teknik ve yasal gereklilikleri ortaya koyar; patlayıcı ortamlarda kullanılacak tüm ekipmanları, koruyucu sistemleri ve bunların güvenli çalışmasını sağlayan bileşenleri kapsar​. Ayrı bir uzmanlık alanıdır. Her ürünün ilgili standartlara göre değerlendirilmesi gerekir.

ATEX mevzuatı aslında iki ayrı yönetmelikten oluşur: Biri işyerlerinde patlayıcı ortam risklerinin yönetimi (ATEX 153 olarak da bilinir) diğeri ise bu ortamlarda kullanılan ekipmanların güvenliği (ATEX 114)ü kapsamaktadır.

Bu yazıda odaklanacağımız ATEX belgesi, genellikle ikinci kapsamdaki yani patlayıcı ortamlarda kullanılan cihazların sertifikalandırılmasını ifade eden belgedir. Kısacası ATEX sertifikası, belirli bir ürünün potansiyel patlayıcı ortamlarda güvenle kullanılabileceğini ve ilgili testlerden geçerek onaylandığını gösteren belgedir. Bu belge sayesinde hem çalışanların can güvenliği sağlanır hem de olası bir patlama durumunda büyük maddi kayıpların önüne geçilir. Özellikle petrol, kimya, maden, un fabrikası gibi patlayıcı ortam riskinin yüksek olduğu sektörlerde ATEX sertifikası kritik bir gerekliliktir.

Gerek endüstriyel alanda, gerek savunma sanayisi gerekse de hayatımızın bir çok alanında ATEX sertifikalı cihazlar üzerinde altıgen biçiminde “Ex” logosuna denk gelmişsinizdir. Bu işaret, cihazın ATEX direktifine uygun şekilde test edildiğini ve onaylandığını gösterir. ATEX belgesine sahip olmayan hiçbir ürün, patlayıcı özellikteki ortamlarda kullanılmak üzere piyasaya sunulmamalıdır. Sonuç olarak ATEX, hem yasal bir zorunluluk hem de güvenli bir çalışma ortamı için vazgeçilmez bir standarttır. Üreticilerin ürettikleri ürünü ATEX’e göre test etmesi önem arz etmektedir.

ATEX Belgesi Nasıl Alınır? 

ATEX belgesi almak, adım adım planlı bir süreç gerektirir. Üreticiler veya işletmeler, ürünlerinin patlayıcı ortamlar için uygun olup olmadığını belirleyerek işe başlamalıdır. Örneğin, yanıcı gazların bulunduğu bir tesiste kullanılan bir ekipman üretiyorsanız, bu ürünün ATEX kapsamına girip girmediğini ve hangi kategoriye dahil olduğunu değerlendirmelisiniz. Bir üretici, ATEX belgelendirme prosedürüne başlamadan önce ürünün kendi kendine değerlendirme (öz beyan) ile mi yoksa bir Onaylanmış Kuruluş (Notified Body) aracılığıyla mı belgelendirilmesi gerektiğini belirlemelidir​. Bunu belirleyebilmek için teknik uzmanlarımıza ücretsiz bir şekilde danışabilirsiniz. Onaylanmış kuruluş firmalarını https://asist.turkak.org.tr/tr/accreditation/accreditationagencysearch linkinden inceleyebilirsiniz.

Bu karar, genellikle cihazın risk düzeyi (kategori 1, 2 veya 3 oluşur) ve ilgili yönetmeliklerin gerekliliklerine göre verilir.

ATEX belgesi alma sürecini genel hatlarıyla şu şekilde özetleyebiliriz:

1. Risk Analizi ve Kategori Belirlemelisiniz: İlk adım olarak ürünün patlayıcı ortamda kullanılma durumu analiz edilir. Hangi tehlikeli bölge (Zone) için tasarlandığı (örneğin Zone 0, 1, 2 veya 20, 21, 22) belirlenir ve buna göre ürünün kategori sınıfı (Kategori 1, 2 veya 3) tespit edilir. Bu sınıflandırma, belgelendirme yolunun nasıl olacağını da belirler. Risk analizi sonucunda, ürünün patlayıcı ortamı tutuşturabilecek herhangi bir özelliği olup olmadığı ayrıntılı biçimde ortaya konur.
2. Standartlara Uygun Tasarım ve Hazırlık Yapmalısınız: Ürün, ilgili ATEX standartlarına (örn. EN 60079 serisi) uygun olacak şekilde tasarlanmalı veya mevcut tasarım bu standartlara göre gözden geçirilmelidir. Bu aşamada amaç, ürünün yapısında kıvılcım oluşturabilecek, aşırı ısınmaya neden olabilecek veya statik elektrik biriktirebilecek unsurların ortadan kaldırılması ya da kontrol altına alınmasıdır. Gerekirse alev sızdırmaz gövde, intrinsically safe (içsel güvenli) elektronik devre tasarımı, aşırı sıcaklık sınırlamaları gibi teknik önlemler uygulanır. Ayrıca, kullanılacak malzemelerin uygunluğu ve koruma tipleri belirlenir.
3. Uygunluk Değerlendirmesi ve Başvuru Yapmalısınız: Ürün hazır hale geldiğinde, üretici bir uygunluk değerlendirme kuruluşu veya onaylanmış kuruluş ile iletişime geçer. Demirkanat Mühendislik olarak 2015’den beri belgelendirme hizmeti sağlıyoruz. ATEX kapsamında çoğu ürün için bağımsız bir kuruluşun değerlendirmesi şarttır; üretici kendi kendine ürünün güvenli olduğunu beyan edemez. 3. Taraf bir kuruluşun değerlendirmesi gerekir. Yetkili kuruluş, ürüne uygulanacak testleri planlar ve belgelendirme sürecini başlatır. Üreticinin bu aşamada onaylanmış kuruluşa resmi bir başvuru yapması gerekir. Başvuruda ürünle ilgili teknik bilgiler ve ön hazırlık dokümanları sunulur. (Örneğin ürünün tanımı, teknik çizimleri, kullanım yeri (bölge) bilgisi gibi.) Onaylanmış kuruluş başvuruyu değerlendirdikten sonra süreç, taraflarca mutabık kalınan bir plan dahilinde ilerler. Fiziki denetim icra edilir.
4. Testlerin Gerçekleştirilmesi Yapılır: Belgelendirme sürecinin en kritik kısmı, ürünün laboratuvar testlerinden geçmesidir. Ürün, patlayıcı ortam koşullarını simüle eden çeşitli testlere tabi tutulur. Örneğin, alevlenebilirlik testleri, yüzey sıcaklığı ölçümleri, kıvılcım çıkarma testleri, basınç dayanım testleri (ürün içerisinde bir patlama oluştuğunda bunu güvenle muhafaza edip etmediğini görmek için) bu testlere dahildir. Testler sırasında ürünün ilgili standart limitlerini aşıp aşmadığı kontrol edilir. Üreticiler, bu testlerin gerçekleştirilmesi için akredite olmuş test laboratuvarlarıyla çalışmalıdır. Yapılan testler sonrasında elde edilen raporlar, inceleme ve onay için onaylanmış kuruluşa sunulur​. Testten geçmeyen ürünlerin tasarım veya kullanılan malzeme yönünden iyileştirilmesi beklenir. Özellikle kategori 1 veya 2 gibi yüksek riskli ürünlerde, tüm testlerin eksiksiz ve başarılı olması beklenmektedir.
5. Denetim ve Sertifikasyon Süreci: Testler başarıyla tamamlandığında, onaylanmış kuruluş ürünün teknik dosyasını ve üretim süreçlerini de gözden geçirerek bir denetim yapar. Bazı durumlarda (özellikle seri üretim yapan firmalar için) onaylanmış kuruluş firmanın imalat kalite sistemini de denetler. Tüm değerlendirmeler olumlu ise kuruluş, ürünün ATEX direktifine uygunluğunu onaylayan bir ATEX sertifikası düzenler​. Bu aşamadan sonra ürünleriniz ATEX’e uygun ve ürüne ATEX logosu iliştirebilir hale gelirsiniz.

Örneğin, belgelendirme hizmeti sunan Demirkanat Mühendislik, başvuru sonrası ürünün tanımı, görselleri, kullanım alanları ve test raporları gibi dokümanları talep etmekte; ardından gerekli denetimleri icra edip ürün testlerden geçerse sertifikayı hazırlamaktadır​.

Sertifika ile birlikte üreticiye, ürünün ATEX’e uygun olduğunu belirten resmi bir belge ve sertifika numarası verilir.

1. CE/Ex İşaretlemesi ve Beyan: ATEX sertifikası alındıktan sonra üretici, ürüne CE ve Ex işaretlerini iliştirebilir. CE işareti, ürünün ilgili tüm AB Yeni Yaklaşım Direktiflerine uygun olduğunu gösterirken; altıgen içinde Ex işareti, ürünün özel olarak ATEX 2014/34/AB yönetmeliğinin gereklerini karşıladığını ve onaylanmış kuruluş gözetiminde test edilip güvenli bulunduğunu ifade eder​.

Son olarak üretici, ATEX kapsamındaki ürün için bir AB Uygunluk Beyanı (Declaration of Conformity) hazırlar ve imzalar. Bu beyan belgesinde üreticinin adı-adresi, ürünün tanımı, uygulanmış olan ilgili ATEX yönetmeliği ve standartları, varsa diğer ilgili direktifler, onaylayan kişinin bilgileri ve ürünün üzerine CE işaretinin ilk iliştirildiği yıl gibi bilgiler yer alır​. Bu konuda teknik uzmanlarımızdan destek alabilirsiniz.

Bu beyan, ATEX sertifikası ile birlikte saklanmalı ve talep edildiğinde yetkililere sunulmalıdır.

Tüm bu süreç, doğru şekilde yönetildiğinde yaklaşık 30 gün içinde tamamlanabilir (projenin karmaşıklığına bağlı olarak). Üreticilerin bu aşamalarda uzman ve bu alanda deneyimli test kuruluşlarıyla çalışması süreci hızlandırabilir. Sonuç olarak, planlı ve bilinçli bir yaklaşımla ATEX belgesi almak, zannedildiği kadar göz korkutucu değildir; aksine adım adım ilerleyerek ürününüzü daha güvenli hale getirdiğiniz bir süreçtir. Demirkanat Mühendislik olarak 2015 yılından beri işletmelere ATEX belgelendirme sürecinde hizmet sağlamaktayız.

Test Süreçleri ve Yönetmelikler

ATEX belgelendirmesi kapsamında yapılan testler, ürünün patlayıcı bir ortamda güvenle çalışabileceğini doğrulamaya yöneliktir. Test süreçleri, ürünün tipine (elektrikli veya mekanik oluşuna), kullanılacağı ortamdaki gaz/toz karışımına ve gerekli koruma tipine göre çeşitlenir.

Örneğin elektrikli ekipmanlar için: Kıvılcım çıkarma ihtimaline karşı elektriksel emniyet testleri ve oluşan maksimum yüzey sıcaklığını belirlemek için ısı ölçümleri yapılır. Mekanik ekipmanlarda ise sürtünme veya darbe etkisiyle kıvılcım oluşup oluşmayacağı, gövde sıcaklığının patlayıcı tozları veya gazları ateşleyebilecek seviyelere ulaşıp ulaşmadığı test edilir. Ayrıca cihazın IP koruma seviyesi (toz ve sıvı geçirmezlik) gibi özellikleri de doğrulanır çünkü patlayıcı tozlu ortamlarda cihazın toz girişine dayanıklı olması gerekir.

Eğer cihaz alev sızdırmaz muhafaza (Ex d) prensibiyle tasarlanmışsa, özel bir patlama testi uygulanır: Cihazın iç haznesinde kontrollü bir patlama yaratılarak, gövdenin bu patlamayı başarıyla içerip içermediğine bakılır.

Basınç dayanım testleri ile cihazın yapısı, iç patlamaların dış ortama sirayet etmesini engelleyecek şekilde sağlam olmalıdır. Diğer yandan, cihaz içsel emniyetli (Ex i) bir devreye sahipse, elektrik devrelerinin arıza durumunda bile kıvılcım veya tehlikeli enerji çıkaramayacağı laboratuvar ortamında doğrulanır. Tüm bu testler, EN 60079 serisi gibi uluslararası harmonize standartlara uygun olarak gerçekleştirilir ve sonuçları detaylı raporlar halinde dokümante edilir.

ATEX ile ilgili uyulması gereken yönetmelikler hem Avrupa Birliği’nde hem de Türkiye’de eş zamanlı olarak uygulanmaktadır. Avrupa Birliği’nde patlayıcı ortamlara yönelik temel düzenleme 2014/34/AB sayılı ATEX Direktifi’dir (Product Directive ATEX), bu da ülkemizde birebir aynı içerikle “Muhtemel Patlayıcı Ortamlarda Kullanılan Teçhizat ve Koruyucu Sistemler Hakkında Yönetmelik” adıyla yürürlüktedir​

Denetim Süreci ve Gerekli Dokümantasyon

ATEX belgesi alabilmek için sadece testleri geçmek yetmez; aynı zamanda kapsamlı bir denetim sürecinden de geçilir ve belli dokümantasyonun hazırlanması gerekir. Onaylanmış kuruluş, ürünün belgelendirmesi sırasında hem teknik dosyayı inceler hem de gerektiğinde üretim tesisinde denetim yapar. Bu denetimler, ürünün kâğıt üzerindeki tasarımı ile fiilen üretilen örneğinin tutarlı olup olmadığını ve firmanın kalite yönetim sisteminin ATEX gerekliliklerini karşılayıp karşılamadığını kontrol etmeye yöneliktir. Özellikle ATEX Modül D veya E (üretim süreci kalite güvencesi) gibi yollar izleniyorsa, firma ISO 9001 benzeri bir kalite sistemine sahip olmalı ve üretim süreçleri düzenli olarak denetlenmelidir. Denetim sürecinde, ürünün başka modelleri veya varyasyonları da gözden geçirilir ve hepsinin patlama riskine karşı emniyetli şekilde üretildiğinden emin olunur.

Denetime hazırlığın en önemli parçası, düzgün hazırlanmış bir teknik dokümantasyon dosyasıdır. ATEX 2014/34/AB yönetmeliği, üreticinin ürüne ait detaylı bir teknik dosya oluşturmasını şart koşar​

Teknik dosya, ürünün ATEX gerekliliklerine uygunluğunun değerlendirilmesinde esas alınan tüm bilgi ve kayıtları içerir. Peki nedir bu teknik dosya içinde bulunması gereken bilgi, belge ve dokümanlar birazda bundan bahsedelim.

Genel olarak teknik dosyada bulunması gereken başlıca unsurlar şunlardır​

• Ürün ve Koruyucu Sistem Tanımı: Cihazın ne olduğu, ne işe yaradığı, model numarası, seri numarası gibi temel bilgiler. Ürünün potansiyel patlayıcı ortamda kullanım amacı ve kapsamı açıklanır.
• Tasarım ve İmalat Çizimleri: Cihaza ait teknik resimler, elektrik devre şemaları, mekanik çizimler ve genel yerleşim planları. Bu çizimlere eşlik eden, ürünün nasıl çalıştığını anlatan açıklama dokümanları.
• Uygunluk Kanıtları: Ürünün tamamen veya kısmen uygulanan harmonize standartlara uygun olduğunu gösteren belgeler. Eğer bazı bölümler için ilgili standartlara tam uyum sağlanamadıysa, yönetmeliğin temel gereklerine uyum için alınan önlemlerin detaylı açıklamaları yer almalıdır.
• Hesaplamalar ve Analizler: Ürünün emniyetini ilgilendiren mühendislik hesapları, dayanım analizleri, sıcaklık sınıfı hesaplamaları, risk değerlendirmesi raporu gibi teknik analizler.
• Test Raporları: Bağımsız laboratuvarlarda gerçekleştirilen patlama güvenliği testlerinin sonuç raporları. Bu raporlar, ürünün ilgili tüm testlerden geçtiğini ve güvenli bulunduğunu doğrular nitelikte olmalıdır.
• Sertifikalar ve Kalite Belgeleri: Eğer ürüne dair önceden alınmış bir ATEX tip inceleme sertifikası varsa bu belgenin kopyası, ayrıca onaylanmış kuruluşun verdiği varsa ara sertifikalar. Bunun yanında firmanın kalite yönetim sistemi belgeleri (ISO 9001 sertifikası gibi) dosyada bulunabilir.

Yukarıdaki dokümanlar eksiksiz ve anlaşılır bir şekilde hazırlandığında, onaylanmış kuruluşun denetimleri çok daha sorunsuz geçecektir. Denetçiler, teknik dosyayı inceleyerek ürünün tasarımının, uygulanan testlerin ve alınan önlemlerin ATEX direktifinin tüm şartlarını karşılayıp karşılamadığını teyit ederler. Örneğin, dosyada “ürünün tamamen EN 60079 standartlarına uygun olduğu” belirtilmişse, bu iddianın test raporlarıyla ve tasarım detaylarıyla desteklendiğini görmeleri gerekir. Teknik dosya, sertifika alındıktan sonra da muhafaza edilmesi ve ürün piyasada olduğu sürece güncel tutulması gereken bir belgedir.

Patlamadan Korunma Dokümanı; tesisin tehlikeli bölge (zone) sınıflandırmasını, bu bölgelerde alınması gereken teknik ve organizasyonel tedbirleri ve olası bir patlama anında çalışanların yapacağı uygulamaları detaylandırır. Bir ATEX ürün sertifikasından farklı olarak, bu doküman işletme güvenliğiyle ilgilidir ve Çalışma Bakanlığı gibi denetleyici otoriteler tarafından kontrol edilir. Yani, üreticiler ATEX ürün sertifikasıyla ürünün güvenli olduğunu belgelemekle yükümlüyken, işletmeler de Patlamadan Korunma Dokümanı ile çalışma ortamlarının güvenli olduğunu göstermekle yükümlüdür.

ATEX denetim süreci ve dokümantasyon hazırlığı başlangıçta zahmetli gibi görünse de, aslında işletmenizin veya ürününüzün güvenlik seviyesini yükselten çok değerli bir disiplindir. Bu süreç sayesinde tüm riskler sistematik olarak ele alınır, belgelendirilir ve uzman gözler tarafından doğrulanır. Denetimleri başarıyla geçip ATEX belgesini almaya hak kazandığınızda, elinizde artık hem yasal olarak geçerli bir sertifika hem de kapsamlı bir teknik referans dosyası olacaktır.

ATEX Belgesinin Avantajları ve Sonuç

ATEX belgesine sahip olmanın hem işletmelere hem de çalışanlara bir dizi önemli avantajı vardır. En başta, yasal mevzuata uyum sağlanmış olur. ATEX sertifikası pek çok sektör için aslında bir yasal zorunluluktur; bu belge olmadan patlayıcı ortam ekipmanlarını piyasaya sürmek ve kullanmak yasaktır. Dolayısıyla ATEX belgesini almak, firmanın bu yükümlülüğü karşıladığını gösterir. En önemli avantajlardan biri de ürünlerin AB pazarında serbestçe dolaşabilmesidir​.

Bunun yanı sıra, ATEX belgesini almak salt bir yasal gereklilik olarak görülmemelidir. Bu süreç sırasında yapılan risk analizleri, testler ve denetimler sayesinde ürünün veya tesisin güvenlik seviyesinde önemli bir artış elde edilir. Belgelendirme prosedürleri ile ürün üzerindeki potansiyel riskler kontrol altına alınır; böylelikle olası patlama ve yangın tehlikelerinde can ve mal kayıplarının önüne geçilebilir​

ATEX belgesine sahip olmanın bir diğer getirisi de pazarlama ve rekabet avantajıdır. Uluslararası geçerliliği olan bu belgeye sahip ürünler, müşteriler tarafından daha fazla tercih edilmekte ve rakiplerine kıyasla güvenilirlik avantajı kazanmaktadır. Özellikle bilinçli müşteriler, patlayıcı ortamda kullanılacak ürünleri seçerken ATEX sertifikası olup olmadığına dikkat ederler. ATEX’li ürünler, sağladığı güvence sayesinde piyasada daha geniş bir pazar payına sahip olabilmektedir​.

Sonuç olarak; ATEX belgesi almak teknik bir uğraş gibi görünse de sağladığı faydalar son derece olumludur. Bu sertifikaya sahip olmak, işletmenizin güvenliğe ve kaliteye verdiği önemin göstergesidir. Hem yasal yaptırımlardan korunmanızı hem de çalışanlarınızın güven içinde çalışmasını temin eder. ATEX belgesi sayesinde olası bir patlama riskine karşı önceden önlem almış, sorumluluğunuzu yerine getirmiş olursunuz. Ürününüzün üzerindeki “Ex” işareti, müşterilerinize “bu ekipman test edildi ve güvenlidir” mesajını verir. ATEX belgesi için daha fazla bilgi ve hizmet teklifi almak için bize ulaşabilirsiniz.